Tâm lý học hành vi là gì? Ưu nhược điểm và cách ứng dụng

Tâm lý học hành vi là học thuyết rất quan trọng trong việc nghiên cứu và xây dựng thói quen hành vi của con người. Vậy Tâm lý học hành vi là gì? Ưu nhược điểm của Tâm lý học hành vi là gì? Nó có thể ứng dụng vào trong cuộc sống được hay không? Tất cả đều sẽ được giải đáp ngay sau đây.

Lý giải Tâm lý học hành vi là gì?

Định nghĩa Tâm lý học hành vi

Tâm lý học hành vi là gì? Tâm lý học hành vi hay chủ nghĩa hành vi (Behavioral psychology) là một trong những phân nhánh quan trọng của Tâm lý học, chuyên nghiên cứu về các mối quan hệ giữa hành vi và lý trí con người.

Khi nhắc đến Tâm lý học hành vi thường chúng ta không thể không nhắc đến quan điểm Tâm lý học của John Broadus Watson, Ivan Pavlov và Burrhus Frederic Skinner – 3 nhân vật đặt những viên gạch đầu tiên cho lý thuyết và thực hành Tâm lý học hành vi hiện đại.

Quan điểm Tâm lý học của John Broadus Watson

John Broadus Watson (1878 – 1958) là một trong những người khai phong nên thuyết Tâm lý học hành vi. Theo quan điểm của Watson, Tâm lý học hành vi là:

• Hành vi có thể quan sát và đo lường được: thay vì chú trọng đến cảm xúc nội tại, suy nghĩ hay động cơ. Quan điểm của Watson tập trung nghiên cứu những hành vi có thể quan sát, đo lường được. Theo ông, hành vi là kết quả của sự học tập từ môi trường nên có thể nghiên cứu khách quan và khoa học hơn.
• Watson nhấn mạnh rằng hành vi con người được hình thành và điều khiển bởi môi trường xung quanh. Chính vì thế, điều chỉnh môi trường có thể thay đổi hành vi con người.
• Theo Watson, Tâm lý học hành vi có 4 loại: Hành vi bên trong, hành vi bên ngoài, hành vi tự động minh nhiên và hành vi tự động mặc nhiên. Những việc chúng ta làm kể cả suy nghĩ đều nằm trong 1 trong 4 loại hành vi này.
• Thí nghiệm “Little Albert”: đây là một nghiên cứu của ông về các trẻ em. Trong nghiên cứu này, ông chứng minh trẻ em có thể học được sự sợ hãi đối với một vật thông qua điều kiện hóa cổ điển bằng cách kết hợp vật thể đó với âm thanh đáng sợ. Kết quả nghiên cứu này chứng minh cho quan điểm hành vi có thể được hình thành thông qua các yếu tố từ bên ngoài.

Quan điểm Tâm lý học của Ivan Pavlov

Ivan Pavlov (1849 – 1936) tuy ông là một nhà Sinh lý hịc nhưng lại có công trình nghiên cứu ảnh hưởng rộng lớn đến Tâm lý đó là Điều kiện hóa cổ điển – Classical conditioning.

Điều kiện hóa cổ điển là quá trình trong đó có một kích thích không phản ứng tự nhiên kết hợp cùng kích thích khác tạo phản ứng. Sau một thời gian, kích thích không điều kiện sẽ phản ứng như kích thích có điều kiện.

Ví dụ nổi tiếng ở thuyết này chính là thí nghiệm chú chó và tiếng chuông. Ivan Pavlov rung chuông mỗi khi cho chó ăn, nó đều chảy nước bọt mỗi khi nghe âm thanh đó. Dần dần chú chó đã hình thành liên kết với tiếng chuông và thức ăn. Sau một thời gian, dù nghe thấy tiếng chuông nhưng không có thức ăn, chú chó vẫn chảy nước bọt.

Như vậy, hành động kết hợp tiếng chuông là kích thích điều kiện, việc cho chó ăn là kích thích không điều kiện, và phản ứng được hình thành từ học tập đó được gọi là phản xạ có điều kiện.

Chú chó của Pavlov là một ví dụ điển hình trong điều kiện hóa cổ điển.

Quan điểm Tâm lý học của Burrhus Frederic Skinner

Burrhus Frederic Skinner (1904 – 1990) là một trong những nhà Tâm lý học có ảnh hưởng đến Tâm lý học hành vi. Dựa vào thuyết của John Broadus Watson, ông đã phát triển thành khái niệm Điều kiện hóa hành vi – Operant conditioning.

Điều kiện hóa hành vi là những hành vi của con người, động được tạo nên và điều chỉnh bởi hậu quả của nó. Hành vi sẽ được nâng lên hoặc giảm đi dựa vào kết quả mà nó tạo ra, bao gồm phần thưởng và hình phạt.

Cụ thể, ông đã tạo một thiết bị với tên gọi “Skinner Box” dùng đê nghiên cứu điều kiện hóa hành vi trên động vật. Tại thí nghiệm này, ông đưa chuột hoặc bồ câu đặt vào chiếc hộp, nếu chúng thực hiện được yêu cầu của ông như nhấn chiếc nút hoặc gắp được món đồ vật thì sẽ nhận được thức ăn hoặc phần thưởng. Nhờ đó, ông phát hiện ra các hành vi có thể được củng cố qua việc sử dụng các phần thưởng hoặc hình phạt.

Ứng dụng vào thực tiễn, điều kiện hóa hành vi của Skinner ứng dụng vào môi trường giáo dục, điều trị và can thiệp hay quản lý tổ chức.

Tâm lý học hành vi có những ưu – nhược điểm nào?

Bất kì ngành học hay lĩnh vực nghề nghiệp nào cũng sẽ có những ưu – khuyết điểm của riêng nó, và Tâm lý học hành vi cũng không ngoại lệ.

Ưu điểm của Tâm lý học hành vi:

• Định hướng thực nghiệm: Bản chất Tâm lý học hành vi là dựa trên các phương pháp thực nghiệm, thế nên việc áp dụng Tâm lý học hành vi giúp đảm bảo kết quả được xác thực bởi dữ liệu quan sát và đo lường được.
• Ứng dụng trong nhiều lĩnh vực như: Điều trị rối loạn hành vi, giáo dục, quản lý, các công việc liên quan đến huấn luyện.
• Tính hệ thống: Trong Tâm lý học, khả năng quan sát đo lường có hệ thống, khuôn khổ rõ ràng, chính vì thế nó được vận dụng để phân tích mối liên hệ giữa hành vi và yếu tố môi trường, giúp xác định yếu tố nào gây ảnh hưởng đến hành vi.
• Áp dụng trị liệu: Tâm lý học hành vi chứng minh được hiệu quả trên việc điều trị tình trạng tự kỷ hay rối loạn hành vi khác bằng các nghiên cứu và phân tích hành vi ứng dụng (ABA).

Nhược điểm của Tâm lý học hành vi:

• Không chú trọng đến nội tâm, văn hóa, xã hội: Đây cũng là một trong những vấn đề khiến cho Tâm lý học hành vi nhận phải nhiều sự chỉ trích. Nó bỏ qua những yếu tố như cảm xúc, suy nghĩ, động cơ bên trong con người, bỏ qua bối cảnh xã hội điều này ít nhiều làm ảnh hưởng đến tính chính xác của kết quả nghiên cứu.
• Đồng hóa hành vi: Trong nghiên cứu của Tâm lý học hành vi không có ranh giới giữa người và động vật, chỉ dựa vào quan sát bên ngoài nên những kết luận về Tâm lý học hành vi không hoàn toàn thuyết phục.
• Gò bó trong một loại hình học tập: Trên thực tế, con người và động vạt đều có khả năng tùy chỉnh hành vi dựa trên thông tin, điều kiện. Nhưng trong Tâm lý học hành vi, loại hình học tập chỉ xoay quanh phần thưởng và trừng phạt.
• Thiếu yếu tố nhận thức và đạo đức: Cũng tương tự như yếu tố nội tâm, phần nhận thức và đạo đức con người không được xem xét trong Tâm lý học hành vi. Do đó, kết quả nghiên cứu là không hoàn toàn chính xác.

Bỏ qua yếu tố cảm xúc, nhận thức là một trong những nguyên nhân khiến Tâm lý học hành vi từng nhận rất nhiều sự chỉ trích

Ứng dụng Tâm lý học hành vi vào đời sống

Thực chất, Tâm lý học hành vi không quá cao siêu như tên gọi. Thỉnh thoảng, sẽ có những quyết định trong cuộc sống liên quan đến Tâm lý học hành vi, như:

• Mong muốn thay đổi một thói quen không tốt: bạn có thể dùng nguyên lý điều kiện hóa để thay đổi thói quen xấu như hút thuốc, cắn móng tay. Chúng ta thay thế những việc đó bằng một hoạt động khác mà bạn thấy hứng thú, thu hút sự tập trung hơn.
• Tiếp thêm động lực trong công việc, học tập, thi đua: Sử dụng phương pháp thưởng – phạt để tiếp thêm động lực cho những hoạt động tích cực. Ví, dụ: bạn có thể tự treo thưởng cho bản thân nếu hoàn thành tốt bài thi cuối kì bằng bộ quần áo mới hoặc một chuyến du lịch nghỉ dưỡng.
• Sắp xếp công việc và quản lý thời gian: Để tiến độ công việc được diễn ra trôi chảy và kịp tiến độ, Bạn hãy áp dụng theo Tâm lý học hành vi để xây dựng thói quen quản lý thời gian. Lập các bảng kế hoạch công việc và danh sách cần làm để kiểm soát tiến độ  và chất lượng công việc.
• Trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo: áp dụng nguyên lý Tâm lý học hành vi để xây dựng môi trường học tập lành mạnh, hiệu quả.
• Cải thiện mối quan hệ: Sử dụng phương pháp điều chỉnh hành vi để cải thiện các mối quan hệ trong cuộc sống.
• Trong lĩnh vực chứng khoán: tuy đây là lĩnh vực con người tập trung chủ yếu vào trí não nhưng nếu nhìn rộng hơn, việc áp dụng các yếu tố Tâm lý học sẽ giúp ngươi đầu tư đưa ra những nhận định đúng đắn.
• Trong lĩnh vực Marketing: Tâm lý học hành vi sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về khách hàng, để có thể thuyết phục và tạo ra được những chiến lược truyền thông thu hút, ấn tượng. Đồng thời, các doanh nghiệp có thể vận dụng những yếu tố như: cho đi nhận lại, sự yêu thích hay tính độc quyền để tạo nên nhiều kế hoạch kinh doanh hấp dẫn và thành công.

Học tâm lý học ở đâu?

Sau đại dịch Covid, nhu cầu chăm sóc sức khỏe tâm lý đang ngày càng nhiều, đặc biệt là ở các bạn trẻ. Điều này dẫn đến ngành Tâm lý học đã nhận được kha khá sự quan tâm từ các bạn sinh viên đến các vị phụ huynh. Hiện nay, Cử nhân Tâm lý học tại Viện Khoa học và Giáo dục Khai phóng trường Đại học VinUni được nhiều bạn theo đuổi.

VinUni mong muốn đào tạo nguồn nhân lực chuyên môn có sự phát triển toàn diện, có kiến thức, kỹ năng và khả năng để theo đuổi sự nghiệp thành công trong ngành Tâm lý học trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0. Chương trình trang bị cho sinh viên nền tảng lý thuyết và kiến thức ứng dụng về tâm lý học để phát triển sự hiểu biết sâu sắc về suy nghĩ, hành vi và cảm xúc của con người, khả năng đánh giá chuyên môn về trạng thái tinh thần và tiến hành các nghiên cứu liên quan trong các lĩnh vực tâm lý học xã hội, tâm lý học học đường và tâm lý học tổ chức và kinh doanh.

Sinh viên có cơ hội phát triển kiến thức liên ngành cũng như kiến thức công nghệ số.

Như vậy chúng ta vừa cùng nhau giải đáp câu hỏi Tâm lý học hành vi là gì, đây là một nhánh vô cùng quan trọng trong cả “vũ trụ” Tâm lý học. Nắm bắt được kiến thức của Tâm lý học hành vi sẽ mang lại nhiều lợi ích cho bản thân bạn trong công việc, đời sống và cả tình cảm. Qua đó, bạn có thể đưa ra những quyết định sáng suốt, đúng đắn hơn.